مراحل علمی شکل‌گیری تمرکز در مغز انسان
گاهی اوقات سعی می‌کنیم روی یک کار متمرکز شویم، اما افکار مزاحم، صدای اطراف یا حتی گوشی موبایلمان نمی‌گذارد. تمرکز کردن، برخلاف تصور خیلی‌ها، فقط یک توانایی ذهنی ساده نیست. پشت این مهارت، فرآیندهای دقیق و جالبی در مغز ما اتفاق می‌افتد.
تمرکز در واقع نتیجه همکاری بخش‌های مختلف مغز است. از لحظه‌ای که محرکی توجه ما را جلب می‌کند، تا زمانی که مغز تصمیم می‌گیرد فقط روی آن تمرکز کند و بقیه اطلاعات را نادیده بگیرد، مراحل پیچیده‌ای طی می‌شود.
اگر مغز سالم داشته باشیم، مغز ما می‌تواند مثل یک فیلتر عمل کرده و از میان هزاران پیام حسی، فقط آنچه مهم است را نگه دارد. اما چطور این فیلتر کار می‌کند؟ و چه عواملی باعث می‌شوند تمرکزمان بیشتر یا کمتر شود؟
در این مقاله قرار است خیلی ساده و علمی به شکل گیری تمرکز در مغز و همچنین قسمت‌هایی از مغز که مسئول تمرکز هستند و مهم‌تر از همه، چه کارهایی می‌توانیم انجام دهیم تا تمرکز بهتری داشته باشیم؟ بپردازیم.
اگر شما هم دنبال تقویت ذهن و بالا بردن تمرکزتان هستید، این مطلب را از دست ندهید.
منظور از تمرکز چیست؟
تمرکز یعنی توانایی مغز در هدایت توجه به یک موضوع خاص. وقتی شما روی خواندن یک کتاب یا حل یک مسئله ریاضی تمرکز می‌کنید، مغزتان عملاً تصمیم می‌گیرد که به اطلاعات خاصی توجه کند و بقیه اطلاعات (مثل صدای بیرون یا پیام‌های گوشی) را نادیده بگیرد. این توانایی ذهنی یکی از پایه‌های اصلی یادگیری، تصمیم‌گیری، خلاقیت و حتی عملکرد شغلی است.
کدام قسمت های مغز مسئول تمرکز هستند؟
تمرکز، کار یک بخش خاص از مغز نیست، بلکه همکاری چند ناحیه مختلف است. در ادامه با مهم‌ترین قسمت‌هایی که در این فرآیند نقش دارند آشنا می‌شوید:
1- قشر پیش‌پیشانی (Prefrontal Cortex)
این قسمت در جلوی مغز قرار دارد و مرکز اصلی تصمیم‌گیری، توجه و برنامه‌ریزی است. قشر پیش‌پیشانی نقش فرمانده تمرکز را بازی می‌کند. وقتی می‌خواهید روی کاری تمرکز کنید، این ناحیه کنترل را به‌دست می‌گیرد.
2- ناحیه ACC (Anterior Cingulate Cortex)
این ناحیه به مغز کمک می‌کند بین اطلاعات مهم و مزاحم تمایز قائل شود. ACC مثل یک فیلتر عمل می‌کند و تشخیص می‌دهد که توجه شما باید روی چه چیزی بماند و چه چیزی نادیده گرفته شود.
3- شبکه حالت پیش‌فرض (Default Mode Network)
این شبکه زمانی فعال می‌شود که تمرکز ندارید، مثلاً وقتی خیال‌پردازی می‌کنید یا در فکر فرو رفته‌اید. برای تمرکز بهتر، این بخش باید غیرفعال شود و مغز باید روی وظیفه خاصی متمرکز شود.
مراحل علمی شکل‌گیری تمرکز در مغز انسان
تمرکز کردن یکی از مهم‌ترین توانایی‌های ذهنی ما است که به‌کمک آن می‌توانیم افکار، احساسات و رفتارمان را در مسیر درست هدایت کنیم. اما این مهارت پیچیده، به‌سادگی در مغز شکل نمی‌گیرد؛ بلکه نتیجه‌ی همکاری بخش‌های مختلف مغز و انجام مراحلی دقیق است.
درک مراحل علمی شکل‌گیری تمرکز، به ما کمک می‌کند تا عملکرد ذهن خود را بهتر بشناسیم و آن را تقویت کنیم. در این بخش، با سازوکار مغز در هنگام تمرکز آشنا می‌شویم:
1- دریافت محرک
در ابتدا، یک محرک خارجی یا درونی (مثلاً صدای زنگ، نور شدید یا حتی یک فکر مهم) توجه شما را جلب می‌کند. سیستم عصبی محرک را دریافت می‌کند و به مغز منتقل می‌کند.
2- فیلتر اطلاعات
در این مرحله، مغز تصمیم می‌گیرد کدام اطلاعات مهم‌تر هستند. نواحی مانند ACC و قشر پیش‌پیشانی، اطلاعات اضافی را حذف می‌کنند تا تنها یک محرک باقی بماند.
3- هدایت توجه
حالا مغز توجه خود را به‌طور هدفمند به آن موضوع خاص معطوف می‌کند. فعالیت نورون‌ها در نواحی مربوط به تمرکز افزایش می‌یابد و انرژی ذهنی صرف همان موضوع می‌شود.
4- نگهداری تمرکز
در این مرحله، تمرکز حفظ می‌شود و مغز در برابر حواس‌پرتی‌ها مقاومت می‌کند. اگر تمرین نداشته باشیم یا مغزمان خسته باشد، این مرحله معمولاً کوتاه خواهد بود.
انتقال‌دهنده‌های عصبی و نقش آن‌ها در تمرکز
برای این‌که مغز بتواند به‌درستی تمرکز کند، تنها با حواس جمع این‌کار ممکن نیست؛ بلکه مغز نیاز دارد با استفاده از مواد شیمیایی خاصی که به آن‌ها «انتقال‌دهنده‌های عصبی» می‌گویند، پیام‌ها را میان سلول‌های عصبی (نورون‌ها) جابه‌جا کند.در ادامه به بررسی این مواد مهم که در کنترل تمرکز نقش مهمی دارند می‌پردازیم:
1- دوپامین
دوپامین یکی از مهم‌ترین انتقال‌دهنده‌های عصبی در مغز است که به ما حس لذت، انگیزه و رضایت می‌دهد. زمانی که کاری برایمان جذاب یا هیجان‌انگیز باشد (مثلاً بازی، یادگیری موضوع مورد علاقه یا رسیدن به یک هدف)، میزان دوپامین در مغز افزایش پیدا می‌کند. این افزایش دوپامین باعث می‌شود تمرکزمان روی آن فعالیت بیشتر شود. در واقع، دوپامین به مغز پیام می‌دهد که «این کار ارزش توجه دارد!» و همین باعث حفظ تمرکز می‌شود.
2- نورآدرنالین
نورآدرنالین (که به آن نوراپی‌نفرین هم گفته می‌شود) نقش اصلی در افزایش هوشیاری ذهنی و آمادگی برای تمرکز دارد. این ماده شیمیایی کمک می‌کند مغز وارد حالت «آماده‌باش» شود؛ یعنی وقتی یک محرک مهم یا تهدیدکننده در اطراف ما ظاهر می‌شود، نورآدرنالین سطح توجه ما را بالا می‌برد تا سریع‌تر واکنش نشان دهیم. همچنین در هنگام مطالعه، حل مسئله یا کارهای دقیق، این انتقال‌دهنده مغز را هشیار نگه می‌دارد تا بهتر روی جزئیات تمرکز کند.
3- استیل‌کولین
در محیط اطراف ما محرک‌های زیادی وجود دارد؛ صداها، تصاویر، افکار و… اما مغز نمی‌تواند به همه‌ی آن‌ها هم‌زمان توجه کند. استیل‌کولین نقش یک انتخاب‌گر هوشمند را در مغز دارد. این انتقال‌دهنده عصبی کمک می‌کند تا مغز تشخیص دهد کدام محرک واقعاً مهم است و باید روی آن تمرکز شود و کدام را باید نادیده بگیرد. مثلاً وقتی در یک کتابخانه شلوغ در حال مطالعه هستید، استیل‌کولین کمک می‌کند تا صدای اطراف را فیلتر کرده و فقط بر روی متن کتاب تمرکز کنید.
چه عواملی تمرکز را تقویت یا تضعیف می‌کنند؟
تمرکز ذهنی مهارتی است که به‌طور مستقیم با سبک زندگی، سلامت بدن و شرایط محیطی ما در ارتباط است. اگر این عوامل در تعادل باشند، تمرکز تقویت می‌شود؛ اما اگر دچار اختلال یا کمبود شوند، توانایی تمرکز ذهنی به‌شدت کاهش می‌یابد. در ادامه به مهم‌ترین این عوامل اشاره می‌کنیم:
1- برخورداری از خواب کافی
خواب نقش حیاتی در عملکرد مغز دارد. زمانی که خواب کافی و باکیفیت نداشته باشیم، مغز نمی‌تواند اطلاعات دریافتی را به‌درستی پردازش یا اولویت‌بندی کند. در نتیجه، تمرکز کاهش می‌یابد، حواس‌پرتی بیشتر می‌شود و حتی یادگیری هم دچار اختلال می‌شود. خواب مناسب، مثل شارژ کردن باتری مغز است؛ اگر باتری خالی باشد، طبیعی است که دستگاه (مغز) درست کار نکند.
2-داشتن تغذیه مناسب
برای این‌که مغز بتواند تمرکز کند، نیاز به سوخت‌رسانی درست دارد. این سوخت شامل گلوکز (قند طبیعی)، ویتامین‌های گروه B، اسیدهای چرب امگا-۳ و آنتی‌اکسیدان‌ها است. مواد غذایی مثل ماهی سالمون، گردو، سبزیجات برگ‌سبز، تخم‌مرغ و میوه‌ها به بهبود عملکرد مغز و تقویت تمرکز کمک می‌کنند. در مقابل، مصرف زیاد قندهای ساده، فست‌فودها و نوشیدنی‌های انرژی‌زا می‌تواند به اختلال تمرکز منجر شود.
3- فعالیت بدنی منظم
ورزش کردن فقط برای بدن مفید نیست، بلکه تأثیر مستقیمی بر عملکرد مغز دارد. فعالیت بدنی منظم باعث افزایش جریان خون در مغز می‌شود و این یعنی اکسیژن و مواد مغذی بیشتری به سلول‌های عصبی می‌رسد. همچنین، ورزش باعث ترشح انتقال‌دهنده‌های عصبی مثل دوپامین و سروتونین می‌شود که هر دو در بهبود خلق‌وخو و تمرکز نقش دارند.
4- دوری از چندوظیفگی
انجام هم‌زمان چند کار به ظاهر جذاب یا بهره‌ورانه به نظر می‌رسد، اما در واقعیت تمرکز مغز را به‌شدت کاهش می‌دهد. مغز انسان برای تمرکز عمیق، نیاز دارد روی یک کار مشخص تمرکز کند. وقتی هم‌زمان در حال پاسخ دادن به پیام‌ها، گوش دادن به موسیقی و مطالعه هستیم، تمرکزمان میان چند موضوع تقسیم شده و کیفیت عملکرد در همه‌ی آن‌ها پایین می‌آید.
5- کاهش استرس و اضطراب
استرس و اضطراب طولانی‌مدت باعث فعال شدن بیش‌ازحد «شبکه حالت پیش‌فرض» (Default Mode Network) در مغز می‌شود. این شبکه همان بخشی است که در حالت خیال‌پردازی یا نگرانی فعال می‌شود و توجه را از لحظه حال دور می‌کند. نتیجه‌ی این وضعیت، کاهش تمرکز و افزایش افکار مزاحم است. تمرین‌های تنفسی، مدیتیشن، یوگا و حتی مکالمه با یک دوست می‌توانند به کاهش استرس کمک کرده و فضای ذهنی را برای تمرکز بهتر فراهم کنند.
نتیجه گیری
تمرکز کردن یک مهارت ذاتی نیست که فقط برخی افراد داشته باشند. این توانایی در مغز همه‌ی ما وجود دارد و با شناخت علمی فرآیند آن، می‌توانیم با تمرین و توجه، آن را تقویت کنیم. شناخت نواحی مغزی درگیر در تمرکز، مواد شیمیایی دخیل در آن و عوامل مؤثر بر عملکرد ذهنی، به ما کمک می‌کند تا آگاهانه‌تر عمل کنیم.
